De Loper is in mijn ogen het vreemdste stuk op het schaakbord. Het ziet er vreemd uit, maar ook de geschiedenis achter het stuk is vreemd.
Het stuk krijgt namelijk verschillende benamingen in verschillende werelddelen, benamingen die helemaal niets met elkaar te maken hebben, maar die wel bewijzen dat mensen graag associaties maken met dingen die ze uit hun eigen leefwereld kennen of herkennen. Ook de evolutie van de “loop” van het stuk is bijzonder te noemen, ik kan jullie voorlopig alleen verklappen dat het veel meer kan dan vroeger. En als je weet wat je eigenlijk vastneemt, dan zou je waarschijnlijk best verschieten.
Zoals de Toren, stelt ook de Loper één van de vier legereenheden voor in de voorloper van het schaakspel, Chaturanga. De legereenheid in kwestie zijn de olifanten! Inderdaad, zoals de olifanten die Hannibal heeft gebruikt tijdens zijn veldtochten om Italië binnen te vallen.
De benaming is eerst een olifant, zo was het in het oorspronkelijke spel, de benaming werd door de Perzen en daarna door de Arabieren overgenomen. Die laatsten maakten een kleine aanpassing door er een lidwoord voor de te zetten, het werd dé olifant of Al-Fil. Zo kwam het stuk het Europese continent binnen, via Spanje die de benaming één-op-één behield – en voor niets anders dan de benaming van het stuk gebruikt – en ook via Italië die er een Alfiere van maakte, oftewel een vaandeldrager. In het Frans werd dat oorspronkelijk aufin, in het vroege Engels aufin, alphin of archer (boogschutter).
Daarna gaan we echter drie richtingen uit, een Engelse, een Germaanse/Scandinavische en een zeer aparte Franse benaming. Alles komt uit het toenmalig uitzicht van het stuk, zoals je in de afbeelding hiernaast kunt zien. Op zich stelt het de twee slagtanden voor van een olifant, soms stonden ze erboven, maar ik zag op het internet ook stukken met “slagtanden” vooraan, maar dan eerder kleine afstompingen.
Op zijn beurt was dit een vereenvoudiging van het uitzicht van het oorspronkelijk stuk. Zoals je misschien weet hanteert de islam het principe dat levende wezens alleen maar indien noodzakelijk afgebeeld worden. Wellicht heeft dit ervoor gezorgd dat je in bovenstaande afbeelding nog nauwelijks een olifant kunt onderscheiden, maar het is waarschijnlijk dat het oorspronkelijk veel meer op een olifant leek. Persoonlijk vindt ik de volgende afbeelding van een stuk een zeer leuke voorstelling die – met een beetje verbeelding – inderdaad eruitziet zoals het huidig uitzicht van het stuk.
De Engelsen zien er blijkbaar een mijter in – al zijn er sommigen die zeggen dat de mijter pas deze vorm kreeg lang nadat het stuk al zijn naam had gekregen – en associëren het stuk met een belangrijke groep personen in de Middeleeuwen, namelijk de religieuze klasse. Zij noemen het stuk dan ook een bisschop. Het feit dat het hier om een strijd gaat lijkt geen enkel probleem te zijn, er zijn veel oorlogen die gevochten werden tijdens de Middeleeuwen die inderdaad geloof als motivatie hebben. Uiteindelijk zal er een symbool gebruikt worden die zelfs zeer duidelijk verwijst naar de mijter van een bisschop. En misschien vreemd: ook de Portugezen gebruiken deze benaming!
De Germaanse en Scandinavische volkeren gaan dan weer niet zozeer naar het stuk zelf kijken, maar eerder naar de functie. Tijdens een veldslag heb je namelijk personen nodig die helpen met de coördinatie en die hiervoor berichten brengen van de ene kant naar de andere kant, ze lopen dus weg en weer met berichten. Ik meen me ook te herinneren dat me vroeger werd verteld dat je in die spleet een papiertje kon steken, een bericht als het ware. En misschien zien we hier ook een eerste reden in de aanpassing van de loop van het stuk, maar hier spreken we verder meer over. Ook de Jager, de benaming die in sommige andere landen wordt gebruikt, kun je in deze categorie stoppen.
De Fransen gaven er dan weer hun zeer eigen interpretatie aan. Zij dachten namelijk de hoed te zien van een hofnar. Met een beetje verbeelding zie je inderdaad de typische hoed met belletjes die een hofnar (of joker, zoals je hem ook op spelkaarten aantreft) droeg tijdens de middeleeuwen, zoals je op de afbeelding hierlangs kunt zien. En dus werd het stuk een hofnar (Fou), aangezien de associatie met de koning en diens hof. En ook de Roemenen nemen deze benaming over.
Dan heb je ook nog een paar landen die het een minister, een schutter, een officier of zelfs een speer noemen. Buiten Europa noemen ze het zelfs soms een kameel.
En zo krijg je dus een patchwork van benamingen op het Europese continent, zoals je kunt zien in de afbeelding hieronder.
Over de oorspronkelijk loop van het stuk is er onduidelijkheid, maar algemeen wordt aangenomen dat het diagonaal liep, twee velden ver ging en kon springen over stukken.Het nam het stuk op het veld waarop het landt. Het diagram hierlangs toont de mogelijke bewegingen van het stuk en toont het stuk in de vorm van een omgekeerde Loper, zoals die dikwijls wordt voorgesteld. Grappige situatie: in het oorspronkelijke spel konden de Lopers hierdoor elkaar niet nemen, enerzijds omdat ze elk op een kleur staan, anderzijds omdat degene op dezelfde kleur nooit op hetzelfde veld kan landen en hooguit telkens over elkaar springen. Probeer maar eens als je me niet gelooft.
In de huidige loop van het stuk is het diagonale en de eigen kleur gebleven, maar werd het aantal velden dat het naartoe kan uitgebreid. Het kan nu wel niet meer springen over andere stukken. De reden waarom deze verandering is gekomen is niet 100% zeker, maar als je ooit al een spel hebt gespeeld met het oorspronkelijke stuk, dan wordt het snel duidelijk: het spel is traag. De Europeanen hebben dus – ook met andere stukken trouwens – zitten experimenteren om er toch meer snelheid in te krijgen en zodoende loopt het stuk nu een stuk verder dan vroeger.
En nu weet je alles over de Loper. Het volgende geschiedenis verhaal zal gaan over het stuk die de loop van beide reeds besproken stukken combineert.
Gregory, Terug een heel leerrijk artikel over een speciaal stuk. Ik kijk al uit naar het volgende stuk !